Planti arbaron

»Ni semas, kion ni ne rikoltos, kaj ni rikoltas, kion ni ne semis.« Jen devizo sur muro en arbarista lernejo, kiun mi neniam forgesos. La kamparano konsideras jarojn, la arbaristo jarcentojn. Estis arbaristo, kiu unuafoje formulis la principon de daŭripoveco (Hans Carl von Carlowitz en 1713).

La bildo montras arbaron, kiun mi mem plantis. La arboj estas proksimume 16 jaroj pli junaj ol mi. Mi ne certas, sed kiam mi plantis la arbaron, la arbetoj verŝajne havis du jarojn. Mi mem havis 18 jarojn, kaj nun mi havas 52.

Espereble mi ne devos vidi, kiel la arboj mortos. Tamen, tio eblas, se mi fariĝos centjarulo. Estas ruĝaj kverkoj (Quercus rubra). Tiu specio devenas el Norda Ameriko kaj estas plantata en Germanio, ĉar ĝi kreskas tre rapide kun tamen sufiĉe bona lignokvalito. La kutimaj kverkospecioj en Germanio estas la tigfrukta kverko (Quercus robur) kaj la tigfolia kverko (Quercus petraea). Ili povas havi la plej valoran lignon, sed kreskas tre malrapide. Rikolto eblas nur post 180–250 jaroj. Kompare, ruĝan kverkon eblas rikolti cent jarojn pli frue. Do, jam post 80 jaroj.

Alia avantaĝo de ruĝa kverko kompare al la du indiĝenaj specioj: Ĝi estas eltenema kaj facile prizorgebla. Kontraŭe, la tigfrukta kaj la tigfolia kverkoj bezonas plurajn generaciojn da saĝaj arbaristoj. La plej multekosta lignokvalito (por furniro) atingeblas nur post 220–250 jaroj da arbarokulturo, kiu atentas pri sufiĉe da ombro ĉirkaŭ la valoraj trunkoj. Iom tro da lumo, kaj la valoro perdiĝas, ĉar la kverkoj facile reagas per trunkoŝosoj. El multekosta furnirligno fariĝas apenaŭ vendebla fajroligno. Sufiĉas unu stulta arbaristo por senvalorigi kvaronan jarmilon da arbokreskado.

Horo de la vintrobirdoj 2019

Ĉiujare NABU, germana naturprotekta asocio, organizas popularan eventon: la Horon de la vintrobirdoj. Ĝi okazas ĉiam en semajnfino komence de januaro. Homoj dum unu horo observu birdojn en parkoj, ĝardenoj aŭ similaj habitatoj. Por ĉiu specio oni notu la plej grandan nombron dum sama tempo. Poste oni sendu la datojn al NABU, kie sciencistoj statistikumas per ili kaj provas interpreti la datokolekton.

Mi kutime observas la birdojn en malnova tombejo. Tie estas la taŭga habitato kun disaj arboj kaj arbustoj, sed ne tiom dense kiel en arbaro. Gravas ankaŭ, ke en la tombejo mi neniam renkontis homojn. Mi ne ŝatas esti observata de vivuloj, kiam mi observas aliajn vivulojn.

Por nombri birdojn oni ne nepre bezonas ekipaĵon. Tamen utilas binoklo. Sen binoklo malfacilas distingi malgrandajn birdojn sur altaj arboj. Eblas ekkoni birdojn ankaŭ laŭ voko kaj flugmaniero, sed mi preferas certigan proksimigan rigardon. Alia ne nepra, sed utila ekipaĵo estas nova telefona programo de NABU. Per ĝi eblas informiĝi pri birdospecioj, determini ilin, kolekti observojn kaj transsendi la datojn.

La Horo de la vintrobirdoj ne celas malkovri rarajn birdospeciojn. Ĝi celas evoluajn tendencojn pri la plej kutimaj birdospecioj. Fakte oni esploras ankaŭ la observantojn, ekzemple la demandon, ĉu multjara observanto rimarkas pli da specioj ol unujara observanto. Mi estas ja sperta observanto, sed ĉijare mi rimarkis malpli da birdoj ol en la pasintaj jaroj. Kelkajn paruojn, kernorompulon, pigon, du kornikojn kaj du pegojn. La pegoj estis la plej interesaj. Unuafoje mi vidis verdan pegon kaj grandan buntpegon kiel najbarojn. Kutime buntpegoj ĉasas alte en arbo, kaj verdaj pegoj ĉasas sur tero aŭ malalte ĉe arbotrunko. Sed ĉifoje la verda pego ĉasis alte, nur du metrojn for de la buntpego. Eble la verda estis transvestulo.

Homaj rajtoj kiel tasko

Leah Levin: Homaj rajtoj. Demandoj kaj respondoj. Rotterdam: UEA 1998.

Okaze de la 70-jariĝo de la Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj Jo Haazen esprimis gravan tamenon en la retejo de la revuo Esperanto. Li opinias tiun deklaracion ne ekvilibra, ĉar ĝi proklamas ja homajn rajtojn, sed ne ankaŭ homajn devojn.

Mi neglektos ĉiujn liajn argumentojn, kiuj dependas de privataj, ne universaligeblaj konvinkoj. Mi traktos nur jenan demandon, kiu tuŝas la esencon de homaj rajtoj: Ĉu homaj rajtoj bezonas kompletigon per homaj devoj? Mi neas tion kaj donos tri kialojn.

La Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj ne bezonas kompletigon per deklaracio de homaj devoj, ĉar ĉiu rajto jam implikas devon. Ekzemple, se laŭ artikolo 3 ĉiu homo havas la rajton je vivo, ĉiuj aliaj homoj devas agnoski tiun rajton. Tiun devon havas teorie ĉiu persono, sed praktike tio koncernas precipe ŝtatojn kaj aliajn instituciojn.

Ĉu tiuj devoj, kiujn implikas homaj rajtoj, estas homaj devoj? Aŭ ĉu aliaj devoj povus esti devoj homaj? Ne, tio ne eblas. La esenco de homa rajto estas, ke ĉiu homo havas tian rajton nur pro sia homeco. Sufiĉas la naskiĝo kiel homo. Ĉu devo povas havi saman kvaliton, ĉu devo povas esti homa? Ne. Devojn povas havi ne ĉiuj homoj, sed nur tiuj, kiuj kapablas agi respondece. Tio montriĝas plej klare, se ni rigardas la homon en siaj plej helpobezonaj statoj: je la komenco de la vivo, je la fino de la vivo kaj dum malsano malliberiga. Homoj en tiuj statoj havas ja homajn rajtojn, sed beboj kaj aliaj homoj, kiuj ne kapablas agi respondece, nature ne povas havi devojn. Do, ne povas esti devoj nur pro homeco. La esprimo »homaj devoj« misgvidas, ĉar ĝi ŝajnigas ke devoj same universale validas kiel homaj rajtoj.

Kvankam ne havas sencon aserti iujn homajn devojn, neniu devas senti mankon de devoj. La Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj bedaŭrinde ne estas priskriba katalogo de rajtoj jam efektivigitaj. Multaj homoj spertas diskriminacion, suferas pro inferaj vivkondiĉoj kaj devas timi militon kaj perfortan subpremon. Do, homaj rajtoj estas nefinita projekto. Anstataŭ sopiri al neeblaj homaj devoj necesas kompreni homajn rajtojn kiel taskon.

Dresdeno, post la Dua Mondmilito

La Dua Mondmilito komenciĝis el Germanio en 1939 kaj finiĝis en Germanio en 1945. Ankoraŭ nun ni spertas la sekvojn de tiu milito. Plej gravas – laŭ mi – kelkaj ideoj kaj idearoj, ekzemple novaj konceptoj de homaj rajtoj. Tamen, ni ankoraŭ spertas sekvojn eĉ materiajn. Trovoj de militaj bomboj ne maloftas en germanaj urboj kaj estas rutina afero por polico kaj katastrofaj savistoj. Necesas evakui kvartalojn kun kelkaj mil enloĝantoj, la trafiko estas haltigita ktp. Fakuloj prenas la eksplodigilon el la bombo. Kaj poste la urbo rekomencas sian ĉiutagan vivon.

Hieraŭ ne ĉio iris la rutinan vojon. En Dresdeno, proksime al la ĉefa stacidomo, estis trovita 250-kg-bombo el la Dua Mondmilito. 87000 homoj estis evakuitaj. La bombofakuloj ne sukcesis. La bombo parte eksplodis kaj bruligis la ĉirkaŭaĵon. Feliĉe neniu mortis aŭ estis vundita, sed ĝis hodiaŭ la situacio restas danĝera. La ĉirkaŭaĵo ankoraŭ brulas, la aviadila trafiko super Dresdeno estas haltigita, la homoj ankoraŭ estas evakuitaj.

Nesukcesa trompo

Peter Turrini. Fotis: Astrid Bartel

Peter Turrini estas verkisto fama en Aŭstrio. Jen anekdoto el Twitter:

Peter Turrini verkis por juna amikino esejon kiel lernejan taskon: “Realismo aŭ naturalismo en la verkaro de Turrini”. Ŝi ricevis la noton “4”. (En Aŭstrio “5” estas la plej malbona.)